Świdwiński Aleksander Jan (1885—1952), malarz, ilustrator, karykaturzysta, realizator filmowy.
Ur. 5 VI w Radomiu, był synem Zygmunta (1854—1921), matematyka, nauczyciela gimnazjalnego tamże, w l. 1904—6 zesłanego w głąb Rosji, następnie uczącego w gimnazjach w Płocku i ponownie w Radomiu, w l. 1915—18 w gimnazjum polskim w Moskwie, potem w gimnazjum Kazimierza Kulwiecia w Warszawie, oraz Marii z domu z Patek (zm. 1919). Miał brata Stanisława (zob.) i siostrę Jadwigę (ur. 1903). Był siostrzeńcem Stanisława Patka (zob.).
Ś. uczył się w Gimnazjum Męskim w Radomiu, gdzie działał w tajnym kole samokształceniowym i redagował uczniowskie pisemko „Głos”. W r. 1904, za udział w tzw. Homeriadzie, czyli uczniowskim proteście przeciw poloniście Karolowi Araszkiewiczowi, został usunięty z siódmej klasy; nie wiadomo, czy zdał maturę. W r. 1905 lub 1906 podjął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie i w l. 1907—10 kształcił się tam pod kierunkiem Konrada Krzyżanowskiego. W l. 1910—11 studiował malarstwo w Paryżu; został wtedy członkiem założonego tam w r. 1911 Tow. Artystów Polskich. T.r. w warszawskiej Zachęcie pokazał obrazy Rynek w Kazimierzu i Motyw z Kazimierza oraz zadebiutował jako karykaturzysta w tygodniku „Marchołt”; od r. 1912 rysował też do „Sowizdrzała”. Przystąpił w r. 1912 do nowo powstałego w Warszawie Tow. Artystów «Młoda Sztuka» i wszedł w skład jego zarządu. W konkursie na okładkę „Przyjaciela Dzieci” zdobył w r.n. drugą nagrodę. W kwietniu 1914 na pogrzebie Józefa Chełmońskiego wystąpił spontanicznie jako reprezentant «Młodej Sztuki», ostro polemizując z przemawiającym wcześniej Henrykiem Piątkowskim, który zarzucał młodym artystom brak zrozumienia dla twórczości zmarłego. W Warszawie t.r. na Wystawie „Młodej Sztuki” w Zachęcie pokazał Pejzaż z Kazimierza i Afisz, a także wziął udział w II Wystawie Niezależnych w Salonie Artystycznym. Wykonywał w tym czasie rysunki do czasopism i książek, m.in. do powieści „W tundrach Sybiru” (W. 1916) Edmunda Jezierskiego. Związał się z warszawskimi futurystami i jesienią 1918 z Romualdem Kamilem Witkowskim ozdobił ekspresyjnymi malowidłami ściany kawiarni poetów «Pod Pikadorem» przy ul. Nowy Świat 57 (otwarta 29 XI t.r.); na wieczornych spotkaniach artystów obaj prowadzili tam konferansjerkę. Wspólnie z m.in. Witkowskim tworzył na początku r. 1919 polichromię w kolejnej siedzibie kawiarni poetów, w Hotelu Europejskim. Niebawem wstąpił do WP i służył w 72. pp w randze podporucznika; awansowany na porucznika (ze starszeństwem z 1 VI 1919), został w r. 1922 przeniesiony do rezerwy.
W maju 1922 odbyła się w Zachęcie wystawa indywidualna Ś-ego; Jadwiga Orynżyna dostrzegła oryginalność jego prac i umiejętność pokazywania ruchu, jednak dziełom tym zarzuciła niestaranność („Południe” 1922 nr 3). Dla wydawcy Gustawa Żmidygiera zaprojektował Ś. t.r. okładkę pisma „Pani” (akwarela, papier). Malował w tym okresie utrzymane w duchu formistycznym barwne sceny rodzajowe z dużą ilością płasko traktowanych postaci (m.in. W kawiarni, olej, 1923). W kwietniu 1924 miał wystawę indywidualną w Salonie Garlińskiego w Warszawie. Wziął też udział w Salonie Dorocznym 1924/25 Lubelskiego Oddziału TZSP, urządzonym w Lublinie w lutym i marcu 1925; pokazał wtedy olejną Ucieczkę. Od listopada 1924 w lwowskim piśmie satyrycznym „Szczutek” ukazywał się rysowany przez Ś-ego komiks Warszawa w roku 2025, do tekstu Benedykta Hertza (wyd. w r. 2013 w serii „Dawny Komiks Pol.”); w sześciu odcinkach przedstawiał on wrażenia bezrobotnego literata i jego żony, którzy po stuletnim śnie obudzili się w Warszawie rządzonej przez Chińczyków. Ś. współpracował w tym okresie z kilkoma innymi pismami satyrycznymi, m.in. warszawską „Muchą” oraz krakowskimi „Wróblami na Dachu” i „Bocianem”, a obrazkowe felietony zamieszczał w popularnym warszawskim miesięczniku „Naokoło świata”; w l. 1925—6 projektował okładki wydawanego w Warszawie czasopisma „Auto”. Ilustrował książki: „Madej” Bronisławy Ostrowskiej (W. 1923), „Ania i jej przyjaciele” Zofii Bogusławskiej (W. 1923), „O władzę nad błękitami” Tadeusza Garczyńskiego (W. 1925), „Biała Panienka i jej dwunastu żołnierzy” Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego (W. 1926) i „Legenda Tatr” Kazimierza PrzerwyTetmajera (W. 1927). Był także twórcą scenografii dramatu „Agne” Eryka Erbena, wystawionego 26 IV 1926 w Warszawie w Teatrze Narodowym (reż. Stefan Jaracz). Kilka rysunków zamieścił w wydanej w r. 1928 pod redakcją Władysława Broniewskiego jednodniówce „Kaczka Republikańska”.
Od r. 1926 współpracował Ś. z Wytwórnią Filmową «Falanga», a od r. 1928 kierował zespołem kroniki filmowej w Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT). W r. 1932 oraz w l. 1934—7 kierował wydz. filmowym PAT. W «Falandze», po zakupieniu w r. 1933 aparatury dźwiękowej niemieckiej firmy «Tobis-Klang-film», przeszedł szkolenie w zakresie jej obsługi i jako pierwszy wykorzystał ten sprzęt przy produkcji filmu fabularnego. Opracował dźwiękowo m.in. nakręcone t.r. w wytwórni filmy: „Przybłęda” (reż. Jan Nowina-Przybylski, nie występuje w napisach), „Wyrok życia (Kto winien?)” (reż. Juliusz Gardan) i „Szpieg w masce” (reż. Mieczysław Krawicz); za dźwięk w tym ostatnim, bezimiennie, był chwalony przez Tadeusza Miciukiewicza („ABC” 1933 nr 321). Zatrudniony w marcu 1939 w Polskich Zakładach Filmowych «Kohorta», zrealizował t.r. ponad dziesięciominutowy reportaż filmowy W służbie mikrofonu. Podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 uczestniczył ochotniczo w pracach zespołu filmowców, rejestrującego straty w mieście, m.in. pożar Zamku. W czasie okupacji niemieckiej wykonał cykle rysunków Niemcy w karykaturze i Ruch oporu (większość w Muz. Narod. w Warszawie).
Po wojnie realizował Ś. głównie filmy dokumentalne, m.in. w r. 1946 był reżyserem i montażystą obrazów Szubienice w Stutthofie i Greiser przed sądem Rzeczypospolitej oraz reżyserował filmy Ludzie ognia i stali i Pod sztandarami ZMW. Trzy obrazy krajoznawcze podkreślające polskość Wybrzeża, Polskie porty rybackie, Polski Gdańsk i Opactwo w Oliwie, powstały w r. 1947. Następnie zrealizował filmy instruktażowe: Produkcja cukru (1948) i Melioracja techniczna terenów bagiennych (1950). Nadal okazjonalnie ilustrował książki, m.in. „Niemca wyszydzonego” Stanisława Dzikowskiego (W. 1946) i „Wędrowała sroczka” Adama Dubowskiego (W. 1947), a rysunki zamieszczał w reaktywowanym w r. 1946 piśmie „Mucha”. Miał w Warszawie wystawy indywidualne, w r. 1949 w Klubie Satyryków «Kukułka» i kawiarni «Szwajcarskiej», a w r.n. w foyer gmachu Opery i Operetki przy ul. Nowogrodzkiej.
Ś. uprawiał malarstwo olejne, temperowe, akwarelowe i w technice gwaszu, nawiązujące do tradycji ekspresjonizmu i jej polskiej odmiany futurystycznej; tworzył sceny rodzajowe i portrety. W rysunkach operował pewną kreską i lakoniczną formą, a jako satyryk chętnie wykonywał historyjki obrazkowe, nierzadko wzbogacone tekstem. Cała jego twórczość plastyczna ma cechy tworzenia pośpiesznego. W dziedzinie filmu odznaczał się sprawnością operatorską oraz wysokimi kwalifikacjami w zakresie udźwiękowienia. Ś. zmarł 16 VII 1952, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 111 rząd 1 miejsce 2).
Ś. był żonaty z Marią z Sokołowskich (zm. 1951); brak informacji o potomstwie.
Okupacyjne rysunki Ś-ego eksponowano w warszawskim Muz. Karykatury na wystawach „Satyra walcząca 1939—1944” w r. 1984 i „Warszawa 1939—1944. Satyra konspiracyjna oraz okupacyjna rzeczywistość w rysunkach polskich grafików” w r. 2012. Oprócz wymienionych, prace Ś-ego znajdują się w Muz. Karykatury w Warszawie i Muz. Sztuki w Łodzi; sporadycznie pojawiają się w polskim handlu antykwarycznym. W specjalnej edycji Filmoteki Narodowej w r. 2009 ukazał się film „Zaczęło się w Polsce”, zmontowany z krótkich epizodów dokumentalnych z l. 1938—46, nakręconych m.in. z udziałem Ś-ego.
Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945—1970; — Salon Doroczny 1924/25. Lubelski Oddział Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W. 1924; Warszawa 1939—1944. Satyra konspiracyjna oraz okupacyjna rzeczywistość w rysunkach polskich grafików, W. 2012; — Bagiński H., Obrona przed systemem rusyfikacyjnym w szkołach średnich w Kongresówce (gimnazjum radomskie), „Niepodległość” T. 9: 1934 (fot.); Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Grabowski W., Polska Agencja Telegraficzna 1918—1931, W. 2005; Historia filmu polskiego, Red. J. Toeplitz, W. 1974 III; Husarski W., Karykatury Zdzisława Czermańskiego, „Tyg. Ilustr.” 1927 nr 20; Jewsiewicki W., Polscy filmowcy na frontach drugiej wojny światowej, W. 1972 s. 11—13; Kuciel-Frydryszak J., Słonimski. Heretyk na ambonie, W. 2012; Maciesza A., Gimnazjum im. Władysława Jagiełły w Płocku 1906—1931, Płock 1931 (dot. ojca); Makowiecki A. Z., Warszawskie kawiarnie literackie, W. 2013; Na obczyźnie i u siebie. Z przeżyć jednej szkoły, W. [ok. 1927] (dot. ojca); Nastałek G., Polski film dokumentalny wobec katolicyzmu w latach 1945—1956. Analiza wybranych przykładów, „Perspectiva. Legnickie Studia Teol.-Hist.” R. 12: 2013 nr 2 s. 138; Ozimek S., Film polski w wojennej potrzebie, W. 1974; Piwocki, Hist. ASP; Pol. życie artyst. w l. 1890—1914; Pol. życie artyst. w l. 1915—39; Pollakówna J., Formiści. Formizm. Futuryzm. Awangarda, Wr. 1972; Skotnicki J., Przy sztalugach i przy biurku, W. 1957 s. 130; Wiercińska, Tow. Zachęty; Witz J., Zaruba J., 50 lat karykatury polskiej, W. 1961; — Alfabetyczny spis oficerów rezerwy, W. 1922; Dękierowski S., Wspomnienia (cz. II), „Iluzjon” 1984 nr 2; Iwaszkiewicz J., Książka moich wspomnień, Kr. 1968 s. 196, 198, 207; Pamiętnik Salonu Czesława Garlińskiego, W. 1925 s. 60; Rocznik oficerski 1923, W. 1923; toż 1924, W. 1924; Skarbek-Malczewski J., Byłem tam z kamerą, W. 1962 s. 136, 142, 158; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1989 s. 183—4; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1 V 1921 r., W. 1921; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Zakrzewski S. Z., Na wozie i pod wozem, W. 2010 s. 354—5, 364; — „Film” 1939 nr 19; „Gaz. Lwow.” 1914 nr 83; „Kur. Warsz.” 1912 nr 32; „Pol. Scena i Sztuka” 1914 nr 6 s. 156—7; „Przyjaciel Dzieci” 1913 nr 48 s. 577; „Rydwan” T. 5: 1919 z. 1 s. 31; „Świat” 1924 nr 18; „Wrocł. Tyg. Katolików” 1959 nr 2; — AP w Radomiu: Akta m. Radomia, sygn. 9822 k. 283, Akta metrykalne parafii rzymskokatol. w Radomiu, akt ur. nr 1890 N601; CAW: Akta Armii Warszawa, sygn. 39/3898 k. 58—9; Narod. Inst. Audiowizualny w W.: Film dokumentalny. W służbie mikrofonu, 1939.
Joanna Daranowska-Łukaszewska